Tác giả: Sĩ Đoan
Niên hiệu: Vĩnh Tộ.
Lập hoàng tử Duy Kỳ lên ngôi
Năm quí hợi Tùng hội bá quan
Giao chính quyền vào con Trịnh Tráng
Còn Trịnh Xuân cán đán phó thôi.
Xuân bất mản châm ngòi binh lửa
Đốt Kinh Thành nghiêng ngữa triều cương
Tùng thấy biến tìm đường bôn tẩu
Trú Hoàng Mai tại nhà Trịnh Đỗ
Dổ Trịnh Xuân rồi bắt giết đi
Được ít hôm cũng đi chầu tổ (1)
Lên nghiệp Chúa dời chỗ an toàn
Vào Thanh Hóa bởi còn đảng Xuân.
Vua cho Tráng cầm quân thủy bộ (2)
Đủ binh quyền phát lộ hào quang.
Mạc Kính Khoan thấy Trịnh bất hòa
Tự xưng vương dời ra Thổ Khối (3)
Chẳng bao lâu tức tối lui về
Bởi Trịnh Tráng ba bề đánh đuổi.
Yên Đông Đô rong ruỗi trở vào
Đón vua ra ngự trào ban thưởng
Với chiến công những tưởng riêng mình(!)
Lấn triều thần Tráng xưng Nguyên Súy (4).
Năm ất sửu kí thác Trịnh Kiều (5)
Lên Cao Bằng tiễu trừ đảng Mạc
Bắt Kính Cung tội phạt rơi đầu.
Mạc Kính Khoan sang Tàu ẩn náo
Rồi sai người dâng cáo qui hàng
Được triều đình thưởng phong Thái úy
Giữ cao Bằng thụ lý bề tôi
Nộp cống phẩm như thời thuở trước.
B. Họ Nguyễn ở miền Nam:
Về Thuận Hóa Nguyễn Hoàng phòng bị
Trị lê dân đức độ nhân hòa.
Năm quí sửu sắp ra thiên cổ (1)
Ngài dặn con: đây chỗ trời ban
Dành anh hùng lập an cơ nghiệp
Biết bao dung lịch thiệp ôn hòa
Yêu thương dân như hoa chớm nỏ
Đở hiền tài như gió mùa xuân
Cưng tướng sĩ như tay với chân
Gầy cơ nghiệp trên nhân lễ nghĩa…
Nguyễn Phúc Nguyên thấm thía từng lời
Tự tâm khảm chẳng dời thay đổi.
Nơi đế kinh tin bay về phủ
Chúa Tùng mất hội đủ bá quan
Chúa phúc Nguyên chẳng màng phúng điếu
Định dịp này chiếu tướng bắt xe
Nhưng cập rập ngại e chưa tiện
Bèn sai người đại diện viếng tang
Trước hỏi han- trọng nghĩa hôn nhân
Sau dò xét ân tình Trịnh Tráng…!
Chúa Phúc Nguyên mẫn cán nước nhà
Bao hiền sĩ đều ra phò trợ
Như Hữu dật văn võ kiêm toàn
Còn Duy Từ tinh thông binh lược
Hay Hữu Tiến trội vượt- binhthư
Cùng Chúa Nguyễn bày mưu định kế
Xây đồn lũy dựa thế núi rừng
Luyện tập quân theo từng biên đội…
Khi thành lũy hội đủ vững vàng
Binh tướng mạnh mới lần ra mặt
Đặt kế mưa chiếm nam Bố Chính
Dùng kế dựa thôn tính về sau
Rồi từ đó gây bao tác hại…
Đánh nhau lần 1:
Năm đinh mão tại Tàu binh biến (1)
Nơi Cao Bằng- Mạc tiến ra hàng.
Trịnh giã vua hội bàn thu thuế…
Kế đưa sắc tận tay chúa Sãi (2):
Phải cho con về chầu nhanh chóng
Nộp voi, thuyền tiến cống nhà Minh (3)
Sãi bất tuân mệnh lệnh yêu cầu
Phòng yếu hiểm bắt đầu tác chiến…
Trịnh sai tướng tiến đóng Hà Trung (4)
Rước vua Lê cùng chung đánh trận…
Bận trăm công cũng không dám trễ
Để cho cháu cùng Nguyễn Hữu Dật (5)
Mang binh mã đánh bật kẻ thù
Dùng kế sách rối mù địch thủ:
Rằng ngoài Bắc có lũ loạn thần
Sắp nổi dậy tranh giành địa giới…
Trịnh hay tin chẳng bới đúng sai
Bèn truyền lệnh rút ngay về Bắc.
Đánh nhau lần 2:
Năm canh ngọ, mang sắc trả vua (6)
Xua quân chiếm bờ nam Linh Giang.
Năm quí dậu, dạ càng thêm tức (7)
Con chúa Sãi định bức ra riêng (8)
Hắn tên Ánh chẳng kiêng trời đất
Hất đỗ cha đoạt lấy binh quyền.
Hắn trao thư thông liền họ Trịnh,
Làm nội ứng- hiệu lịnh tiếng súng.
Ánh lúng túng- xin trấn Quảng Bình (9)
Chúa không cho bởi tình ngờ vực.
Trịnh nhận tin nhất mực vui mừng
Mang đại bing chẳng ngừng rong ruỗi
Vào trong Nam đánh đuổi giặc thù
Cửa Nhật Lệ- lều, dù hạ trại (10)
Hơn mười ngày nhưng lại bặt tin
Sinh lười biến buông lơi phòng bị.
Chúa Nguyễn sai hai vị tướng tài(11)
Đánh trận đầu rã ngay hàng ngũ.
Trịnh Tráng thua ủ rũ lui về
Dạ nảo nề bao nỗi chua ê…
Đánh nhau lần 3:
Năm ất hợi, bộn bề quốc tang (12)
Nguyễn Phúc Lan nối đời nghiệp Chúa (13)
Nhưng tên Ánh quyết múa thương trường
Gây nội chiến xem thường quân pháp…
Nguyễn Phúc Khuê báo đáp sơn hà
Sai quân đánh- Ánh là tù binh.
Đặt đất nước lên tình cao cả
Đành giết đi bởi đã loạn thần.
Trịnh thấy Nguyễn bất phân nhịn nhục
Bèn sai tướng giành giựt Bố Chính
Đóng Nhật Lệ toan tính mưu sâu…
Năm quí tị, nối cầu chiến sự (14)
Tự rước vua, xua lấy đại binh
Vào Bố Chính định bề áp đảo
Nhưng chẳng may mộng ảo tan tành
Bởi khí hậu sẳn dành quân Trịnh-
Quá nóng bức sanh bịnh ngặt nghèo
Đành điều binh lội, trèo... về Bắc
Lập hoàng tử Duy Kỳ lên ngôi
Năm quí hợi Tùng hội bá quan
Giao chính quyền vào con Trịnh Tráng
Còn Trịnh Xuân cán đán phó thôi.
Xuân bất mản châm ngòi binh lửa
Đốt Kinh Thành nghiêng ngữa triều cương
Tùng thấy biến tìm đường bôn tẩu
Trú Hoàng Mai tại nhà Trịnh Đỗ
Dổ Trịnh Xuân rồi bắt giết đi
Được ít hôm cũng đi chầu tổ (1)
Lên nghiệp Chúa dời chỗ an toàn
Vào Thanh Hóa bởi còn đảng Xuân.
Vua cho Tráng cầm quân thủy bộ (2)
Đủ binh quyền phát lộ hào quang.
Mạc Kính Khoan thấy Trịnh bất hòa
Tự xưng vương dời ra Thổ Khối (3)
Chẳng bao lâu tức tối lui về
Bởi Trịnh Tráng ba bề đánh đuổi.
Yên Đông Đô rong ruỗi trở vào
Đón vua ra ngự trào ban thưởng
Với chiến công những tưởng riêng mình(!)
Lấn triều thần Tráng xưng Nguyên Súy (4).
Năm ất sửu kí thác Trịnh Kiều (5)
Lên Cao Bằng tiễu trừ đảng Mạc
Bắt Kính Cung tội phạt rơi đầu.
Mạc Kính Khoan sang Tàu ẩn náo
Rồi sai người dâng cáo qui hàng
Được triều đình thưởng phong Thái úy
Giữ cao Bằng thụ lý bề tôi
Nộp cống phẩm như thời thuở trước.
B. Họ Nguyễn ở miền Nam:
Về Thuận Hóa Nguyễn Hoàng phòng bị
Trị lê dân đức độ nhân hòa.
Năm quí sửu sắp ra thiên cổ (1)
Ngài dặn con: đây chỗ trời ban
Dành anh hùng lập an cơ nghiệp
Biết bao dung lịch thiệp ôn hòa
Yêu thương dân như hoa chớm nỏ
Đở hiền tài như gió mùa xuân
Cưng tướng sĩ như tay với chân
Gầy cơ nghiệp trên nhân lễ nghĩa…
Nguyễn Phúc Nguyên thấm thía từng lời
Tự tâm khảm chẳng dời thay đổi.
Nơi đế kinh tin bay về phủ
Chúa Tùng mất hội đủ bá quan
Chúa phúc Nguyên chẳng màng phúng điếu
Định dịp này chiếu tướng bắt xe
Nhưng cập rập ngại e chưa tiện
Bèn sai người đại diện viếng tang
Trước hỏi han- trọng nghĩa hôn nhân
Sau dò xét ân tình Trịnh Tráng…!
Chúa Phúc Nguyên mẫn cán nước nhà
Bao hiền sĩ đều ra phò trợ
Như Hữu dật văn võ kiêm toàn
Còn Duy Từ tinh thông binh lược
Hay Hữu Tiến trội vượt- binhthư
Cùng Chúa Nguyễn bày mưu định kế
Xây đồn lũy dựa thế núi rừng
Luyện tập quân theo từng biên đội…
Khi thành lũy hội đủ vững vàng
Binh tướng mạnh mới lần ra mặt
Đặt kế mưa chiếm nam Bố Chính
Dùng kế dựa thôn tính về sau
Rồi từ đó gây bao tác hại…
Đánh nhau lần 1:
Năm đinh mão tại Tàu binh biến (1)
Nơi Cao Bằng- Mạc tiến ra hàng.
Trịnh giã vua hội bàn thu thuế…
Kế đưa sắc tận tay chúa Sãi (2):
Phải cho con về chầu nhanh chóng
Nộp voi, thuyền tiến cống nhà Minh (3)
Sãi bất tuân mệnh lệnh yêu cầu
Phòng yếu hiểm bắt đầu tác chiến…
Trịnh sai tướng tiến đóng Hà Trung (4)
Rước vua Lê cùng chung đánh trận…
Bận trăm công cũng không dám trễ
Để cho cháu cùng Nguyễn Hữu Dật (5)
Mang binh mã đánh bật kẻ thù
Dùng kế sách rối mù địch thủ:
Rằng ngoài Bắc có lũ loạn thần
Sắp nổi dậy tranh giành địa giới…
Trịnh hay tin chẳng bới đúng sai
Bèn truyền lệnh rút ngay về Bắc.
Đánh nhau lần 2:
Năm canh ngọ, mang sắc trả vua (6)
Xua quân chiếm bờ nam Linh Giang.
Năm quí dậu, dạ càng thêm tức (7)
Con chúa Sãi định bức ra riêng (8)
Hắn tên Ánh chẳng kiêng trời đất
Hất đỗ cha đoạt lấy binh quyền.
Hắn trao thư thông liền họ Trịnh,
Làm nội ứng- hiệu lịnh tiếng súng.
Ánh lúng túng- xin trấn Quảng Bình (9)
Chúa không cho bởi tình ngờ vực.
Trịnh nhận tin nhất mực vui mừng
Mang đại bing chẳng ngừng rong ruỗi
Vào trong Nam đánh đuổi giặc thù
Cửa Nhật Lệ- lều, dù hạ trại (10)
Hơn mười ngày nhưng lại bặt tin
Sinh lười biến buông lơi phòng bị.
Chúa Nguyễn sai hai vị tướng tài(11)
Đánh trận đầu rã ngay hàng ngũ.
Trịnh Tráng thua ủ rũ lui về
Dạ nảo nề bao nỗi chua ê…
Đánh nhau lần 3:
Năm ất hợi, bộn bề quốc tang (12)
Nguyễn Phúc Lan nối đời nghiệp Chúa (13)
Nhưng tên Ánh quyết múa thương trường
Gây nội chiến xem thường quân pháp…
Nguyễn Phúc Khuê báo đáp sơn hà
Sai quân đánh- Ánh là tù binh.
Đặt đất nước lên tình cao cả
Đành giết đi bởi đã loạn thần.
Trịnh thấy Nguyễn bất phân nhịn nhục
Bèn sai tướng giành giựt Bố Chính
Đóng Nhật Lệ toan tính mưu sâu…
Năm quí tị, nối cầu chiến sự (14)
Tự rước vua, xua lấy đại binh
Vào Bố Chính định bề áp đảo
Nhưng chẳng may mộng ảo tan tành
Bởi khí hậu sẳn dành quân Trịnh-
Quá nóng bức sanh bịnh ngặt nghèo
Đành điều binh lội, trèo... về Bắc